Ενσυναίσθηση: Τι είναι και πώς μπορούμε να την καλλιεργήσουμε στα παιδιά;

Καθόλη τη διάρκεια της ζωής μας, ήδη από τη στιγμή της γέννησης μας, συνδεόμαστε και αλληλεπιδρούμε με τους ανθρώπους γύρω μας. Οι διαπροσωπικές σχέσεις συνιστούν σημαντικό κομμάτι της ανθρώπινης φύσης. Η ανάγκη για ουσιαστική επικοινωνία, επαφή και αλληλεπίδραση με τους άλλους αποτελούν βασικές ανθρώπινες ανάγκες. Σε αυτό, σημείο κλειδί αποτελεί, μεταξύ άλλων, η έννοια της ενσυναίσθησης, καθώς συνιστά τον πυρήνα της δυνατότητας μας για επικοινωνία, σύνδεση και δημιουργία σχέσεων.

Τι είναι η ενσυναίσθηση;

Η ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα να κατανοούμε τι νιώθουν οι άλλοι άνθρωποι, να είμαστε σε θέση να δούμε τα πράγματα από τη δική τους οπτική και να φανταστούμε τον εαυτό μας στη θέση τους. Να μπορούμε να μπούμε δηλαδή στα «παπούτσια του άλλου», να νιώσουμε αυτό που νιώθει, να βιώσουμε τα συναισθήματα, τις σκέψεις και την εμπειρία του. Ορίζεται ως η συναισθηματική ταύτιση με την ψυχική κατάσταση ενός άλλου ατόμου, έχοντας παράλληλα όμως και την ικανότητα να κατανοούμε τις σκέψεις και τα κίνητρά του. Μέσω αυτής μπορούμε ουσιαστικά να σκεφτούμε και να αντιληφθούμε πέρα από τα δικά μας όρια. Αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της συναισθηματικής νοημοσύνης και παίζει κρίσιμο ρόλο στις διαπροσωπικές μας σχέσεις, προάγοντας την ανταλλαγή εμπειριών, αναγκών και επιθυμιών, όπως επίσης και την ουσιαστική ανθρώπινη επικοινωνία.

Παρότι σαν έννοια μπορεί να ακούγεται κατανοητή και οικεία, στην πράξη συχνά είναι δύσκολο να επιτευχθεί. Ήδη πολλές φορές η αναγνώριση των δικών μας συναισθημάτων μπορεί να μας φαίνεται περίπλοκη∙ πόσο μάλλον να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τα συναισθήματα των άλλων, ακόμα και αν πρόκειται για ανθρώπους που γνωρίζουμε χρόνια.

Αξίζει να σημειωθεί, επίσης, ότι τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί διάφορα εργαλεία (τεστ και ερωτηματολόγια) που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση της ενσυναίσθησης. Θεωρείται από πολλούς επιστήμονες μετρήσιμη ικανότητα όπως η νοημοσύνη (IQ) και ο δείκτης της μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προβλέψει την επιτυχία και την ευτυχία στη ζωή μας. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η ενσυναίσθηση μπορεί να καλλιεργηθεί και να βελτιωθεί με την πάροδο του χρόνου. Γι' αυτόν τον λόγο, όλο και περισσότερες σχολές και εκπαιδευτικά προγράμματα στοχεύουν στην ανάπτυξη της ενσυναίσθησης από πολύ μικρή ηλικία, με στόχο τη βελτίωση των κοινωνικών δεξιοτήτων των παιδιών. Η διδασκαλία της ενσυναίσθησης μπορεί να συνεισφέρει στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης, της επικοινωνίας και της συνεργατικότητας στα παιδιά.

Η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης στα παιδιά

Όπως προαναφέρθηκε, η ενσυναίσθηση δε φαίνεται να αποτελεί σταθερό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας, αλλά ικανότητα που μπορεί να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί. Σημαντικό ρόλο σε αυτό παίζει η έναρξη της προσπάθειας για την ανάπτυξή της από μικρή κιόλας ηλικία. Η ενσυναίσθηση εμφανίζεται από νωρίς και βελτιώνεται κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Τα παιδιά δείχνουν να κατανοούν ότι οι πράξεις των ανθρώπων κατευθύνονται από συγκεκριμένες προθέσεις ήδη από την ηλικία των 18 μηνών. Η ικανότητα αυτή αναπτύσσεται περαιτέρω από την ηλικία των 5 ετών περίπου.

Στάδια ανάπτυξης της ενσυναίσθησης

Η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης, σύμφωνα με τον Hoffman, κατά την πρώιμη παιδική ηλικία φαίνεται να ακολουθεί τα εξής στάδια:

• Πρώτο στάδιο (καθολική ενσυναίσθηση): περιλαμβάνει τον πρώτο χρόνο της ζωής ενός ανθρώπου, όπου το παιδί δεν είναι ακόμα σε θέση να κατανοήσει τους γύρω του ως διαφορετικούς από τον εαυτό του. Για το λόγο αυτό, ο πόνος που μπορεί να βιώνει κάποιος γύρω του γίνεται αντιληπτός από το παιδί ως δικό του μη ευχάριστο συναίσθημα, σαν να συμβαίνει στο ίδιο.
• Δεύτερο στάδιο (εγωκεντρική ενσυναίσθηση): περιλαμβάνει το δεύτερο χρόνο της ζωής ενός παιδιού, όπου το παιδί πλέον είναι σε θέση να διακρίνει τον εαυτό του από τους άλλους, παρόλα αυτά εκφράζει ακόμα εγωκεντρικά τα συναισθήματά του.
• Τρίτο στάδιο (ενσυναίσθηση για τα συναισθήματα των άλλων): εμφανίζεται κατά το τρίτο χρόνο της ζωής ενός παιδιού, όπου το παιδί συνειδητοποιεί ότι τα συναισθήματα των άλλων μπορεί να διαφέρουν από τα δικά του, μπορεί να δει από την οπτική γωνία των άλλων και προσπαθεί να προσφέρει στο άλλο άτομο κάτι το οποίο κρίνει ότι χρειάζεται. Με άλλα λόγια, κατανοεί ότι οι ανάγκες των άλλων διαφέρουν από τις δικές του και προσπαθεί να τις ικανοποιήσει.
• Τέταρτο στάδιο (ενσυναίσθηση για τις συνθήκες ζωής των άλλων): εμφανίζεται κατά τη μέση παιδική ηλικία, όπου το παιδί πλέον αντιλαμβάνεται πλήρως τη διαφοροποίηση του από τους άλλους, και είναι σε θέση να κατανοήσει και να δείξει ενδιαφέρον όχι μόνο για τα παροδικά συναισθήματα των άλλων αλλά και για τα συναισθήματα που προκύπτουν από τις συνθήκες στις οποίες ζουν και τις καταστάσεις τις οποίες μπορεί να βιώνουν.

Γιατί είναι σημαντική η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης;

Η ενσυναίσθηση, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αποτελεί την ουσία των ανθρώπινων σχέσεων. Μας βοηθάει να αναγνωρίσουμε όχι μόνο αυτά που βλέπουμε, αλλά και αυτά που δεν βλέπουμε, τα συναισθήματα και τις σκέψεις που βρίσκονται πίσω από τις πράξεις. Ειδικότερα για τα παιδιά, αποτελεί σημαντική δεξιότητα ζωής, καθώς αποκτούν ήδη από μικρή ηλικία την ικανότητα να κατανοούν τα συναισθήματα των άλλων, βιώνοντας τα συγκεκριμένα συναισθήματα τη δεδομένη στιγμή και κατανοώντας πώς οι πράξεις τους μπορούν να επηρεάσουν τους ανθρώπους γύρω τους.

Πιο συγκεκριμένα, η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης στα παιδιά μπορεί να είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη, καθώς:

• Τα βοηθάει να αναπτύξουν μια αίσθηση ασφάλειας και ισχυρότερες σχέσεις με τους συνομηλίκους και τους εκπαιδευτικούς, συμβάλλοντας παράλληλα στη μάθηση και την εκπαιδευτική διαδικασία
• Τα ενθαρρύνει να αποδέχονται τους άλλους
• Μειώνει τις πιθανότητες να εμπλακεί το παιδί σε εκφοβισμό είτε ως θύτης, είτε ως θύμα και αυξάνει τις πιθανότητες να αντιδράσει σε περιστατικό εκφοβισμού αν είναι απλός παρατηρητής σε αυτό.
• Βοηθάει στην αναγνώριση και τη διαχείριση των δικών τους συναισθημάτων
• Προάγει την ψυχική τους υγεία
• Αποτελεί εφόδιο για την ενήλικη ζωή, επιτρέποντας τους να δημιουργούν καλύτερες και πιο ικανοποιητικές σχέσεις και μειώνοντας τα επίπεδα του στρες.

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να καλλιεργήσουν την ενσυναίσθηση;

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης στα παιδιά. Η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης σχετίζεται με τη γενικότερη γνωστική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, όπως επίσης και με την ικανότητα διαφοροποίησης του εαυτού από τα άλλα άτομα. Παράλληλα, όμως το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει και αναπτύσσεται ένα παιδί φαίνεται ότι επηρεάζει εξίσου σημαντικά την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης. Σε αυτό το σημείο, η ικανότητά μας ως γονείς να προάγουμε και να επιδεικνύουμε έμπρακτα την ενσυναίσθηση, μπορεί να αποτελέσει καθοριστικό παράγοντα. Με τον τρόπο αυτό, εφοδιάζουμε τα παιδιά μας με δεξιότητες που μπορούν να λειτουργήσουν και εκτός του ασφαλούς οικογενειακού περιβάλλοντος. Παρακάτω ακολουθούν κάποιες πρακτικές συμβουλές για την καλλιέργεια και την ενίσχυση της ενσυναίσθησης στα παιδιά.

Δείχνουμε ενσυναίσθηση στα παιδιά μας και στους άλλους. Τα παιδιά μαθαίνουν την ενσυναίσθηση, τόσο μέσα από την παρατήρηση όσο και από την εμπειρία. Όταν δείχνουμε ενσυναίσθηση στα παιδιά μας, αναπτύσσουν εμπιστοσύνη και δημιουργούν έναν ασφαλή δεσμό μαζί μας. Παράλληλα, τα παιδιά παρατηρούν πώς και εμείς οι ίδιοι συμπεριφερόμαστε στους άλλους, πώς τους αντιμετωπίζουμε και ποιους εκτιμάμε. Η έμπρακτη απόδειξη της ενσυναίσθησης στα παιδιά μας μπορεί να πάρει διάφορες μορφές, όπως:

• Γνωρίζουμε και κατανοούμε το παιδί μας, μέσα από ανοιχτές ερωτήσεις, γνήσιο ενδιαφέρον για τη ζωή του, αποδοχή και ενεργητική ακρόαση.
• Επικυρώνουμε τα συναισθήματα του παιδιού μας, δείχνοντας του ότι έχει το δικαίωμα να νιώθει όπως νιώθει. Αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να συμφωνούμε με την αντίδραση του παιδιού μας ή να αποδεχόμαστε την οποιαδήποτε συμπεριφορά. Σχετίζεται κατά βάση με την ικανότητα μας να ακούμε τα παιδιά και να προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις αντιδράσεις τους μέσα από τη δική τους οπτική.
• Επιδεικνύουμε ενσυναίσθηση για τους ανθρώπους γύρω μας, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που μπορεί να είναι διαφορετικοί από εμάς.
• Προσπαθούμε να ανταποκριθούμε στα παιδιά μας με βάση αυτό που θέλουν και χρειάζονται, και όχι με βάση το πώς θα θέλαμε να συμπεριφερθούν σε εμάς σε αντίστοιχη συνθήκη. Με αυτό το τρόπο λαμβάνουμε υπόψιν μας τα συναισθήματα και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα παιδιά μας όταν προσπαθούμε να βοηθήσουμε, θέτοντας σε προτεραιότητα τις δικές τους ανάγκες.

Βοηθάμε τα παιδιά μας να αναπτύξουν αυτοέλεγχο και να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους. Συχνά τα παιδιά μπορεί να δυσκολεύονται να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους και να νιώθουν συναισθηματικά φορτισμένα. Αυτό μπορεί να τα δυσκολεύει να δείξουν ενσυναίσθηση. Για παράδειγμα η ικανότητα να ταυτιστούν συναισθηματικά με κάποιον άλλον μπορεί να παρεμποδίζεται από την ένταση που βιώνουν την ίδια στιγμή, εστιάζοντας μόνο στα δικά τους συναισθήματα. Το να υποστηρίζουμε το παιδί μας στο πώς να διαχειρίζεται τα δυσάρεστα συναισθήματα που βιώνει και δείχνοντάς του πως να μην αφήνει να το κατακλύζουν, μπορεί να ενισχύσει την ενσυναισθητική του ικανότητα

• Αναγνωρίζουμε και ονοματίζουμε τα συναισθήματα. Όταν το παιδί μας βιώνει μια έντονη συναισθηματικά κατάσταση, όπως θυμό, άγχος, στεναχώρια, μπορούμε να ονοματίσουμε και να καθρεφτίσουμε αυτό το συναίσθημα, όπως επίσης και να το ενθαρρύνουμε να μας πει για ποιο λόγο νιώθει κατά αυτόν τον τρόπο.
• Εφαρμόζουμε μαζί με τα παιδιά απλές τεχνικές για τη διαχείριση των συναισθημάτων. Μαθαίνουμε δηλαδή στα παιδιά, όταν βρίσκονται σε ένταση, να κάνουν ένα βήμα πίσω και να πάρουν μία βαθιά αναπνοή, μετρώντας μερικά δευτερόλεπτα ώστε να αποφορτιστούν και να ηρεμήσουν. Μπορούμε να το εφαρμόσουμε αρχικά όταν τα παιδιά μας είναι ήρεμα. Στη συνέχεια, όταν βλέπουμε ότι φορτίζονται συναισθηματικά, τους υπενθυμίζουμε τα βήματα και τα εξασκούμε μαζί.

Παρέχουμε ευκαιρίες μέσα από τις οποίες τα παιδιά μας μπορούν να εξασκήσουν την ενσυναίσθηση. Είναι σημαντικό να αντιμετωπίσουμε την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης ως μια διαδικασία μάθησης, όπως όταν μαθαίνουμε μία γλώσσα ή ένα άθλημα. Αυτό χρειάζεται εξάσκηση και καθοδήγηση. Το ίδιο ισχύει και με την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε την οπτική των άλλων ανθρώπων και να αναγνωρίζουμε τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους.

• Καθιερώνουμε οικογενειακές συναντήσεις, όταν αντιμετωπίζουμε δυσκολίες ή υπάρχουν εντάσεις μέσα στην οικογένεια. Κατά την διάρκεια των συναντήσεων αυτών δίνουμε τη δυνατότητα στα παιδιά να μιλήσουν και τα ενθαρρύνουμε να ακούσουν και να κατανοήσουν την οπτική και των άλλων μελών της οικογένειας.
• Ενθαρρύνουμε την ενσυναίσθηση προς τους φίλους και τους συνομηλίκους των παιδιών. Ρωτάμε τα παιδιά μας όταν έχουν κάποια διαφωνία με έναν φίλο ή φίλη να σκεφτούν ποια είναι η οπτική των άλλων, πώς δηλαδή μπορεί να νιώθει και τι μπορεί να σκέφτεται ο/η φίλος/φίλη.
• Αναστοχαζόμαστε μαζί με το παιδί μας σχετικά με πράξεις ενσυναίσθησης. Παρατηρούμε δηλαδή όταν είμαστε μαζί, περιπτώσεις όπου κάποιος δείχνει ή δεν δείχνει ενσυναίσθηση. Αυτό μπορεί να γίνει είτε μέσα από την παρατήρηση των γύρω μας στην καθημερινότητα είτε μέσα από κάποιο βιβλίο ή ταινία, ανάλογα και με την ηλικία του παιδιού. Δίνεται με αυτόν τον τρόπο επίσης η ευκαιρία να συζητήσουμε γιατί οι πράξεις ενσυναίσθησης είναι σημαντικές και πώς μπορεί να μας επηρεάσει η απουσία τους.
• Ενθαρρύνουμε ομαδικές δραστηριότητες. Ενισχύουμε το παιδί μας να συμμετέχει σε ομάδες και να συνεργάζεται με άλλα παιδιά προκειμένου να πετύχουν μαζί κάποιο κοινό σκοπό.

Διευρύνουμε την οπτική των παιδιών μας. Για τους περισσότερους από εμάς, ίσως είναι πιο εύκολο να δείξουμε ενσυναίσθηση για κάποιο μέλος της οικογένειας και για τους στενούς μας φίλους. Ωστόσο, το πραγματικό ζήτημα, όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για εμάς τους ενήλικες, είναι κατά πόσο είμαστε θέση να δείξουμε ενσυναίσθηση σε ανθρώπους εκτός του δικού μας κύκλου. Είναι σημαντικό να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να κατανοούν και να νοιάζονται για ανθρώπους που μπορεί να είναι διαφορετικοί και να αντιμετωπίζουν δυσκολίες εντελώς διαφορετικές από τις δικές τους.

• Μαθαίνουμε στα παιδιά μας να βλέπουν την ευρύτερη εικόνα μιας κατάστασης αλλά και να εστιάζουν στις λεπτομέρειες, λαμβάνοντας υπόψιν πολλαπλές οπτικές και διάφορους ανθρώπους. Αφορμή για αυτό θα μπορούσε να σταθεί ένα άρθρο στην εφημερίδα ή ένα βιβλίο, μέσα από τα οποία τα παιδιά μπορούν να έρθουν σε επαφή με τις δυσκολίες των ανθρώπων σε άλλες χώρες ή κοινότητες.
• Κατανοούμε αυτούς που είναι διαφορετικοί από εμάς. Τονίζουμε στα παιδιά μας τη σημασία του να ακούμε πραγματικά τους άλλους, και κυρίως όσους μπορεί να βρίσκονται σε μειονεκτικότερη θέση ή να είναι πιο ευάλωτοι. Μπορούμε για παράδειγμα να ενθαρρύνουμε το παιδί μας να αντιληφθεί και να αναγνωρίσει τα συναισθήματα ενός παιδιού που δεν το αποδέχονται στην τάξη του ή δέχεται κάποιας μορφής εκφοβισμό.

Φροντίζουμε και εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας. Μέσα σε όλη αυτή τη διαδικασία είναι σημαντικό να παίρνουμε κι εμείς ως γονείς χρόνο για τον εαυτό μας, προκειμένου να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε αλλά και να φροντίσουμε και τις δικές μας ανάγκες. Πολλές φορές μπορεί να νιώθουμε συναισθηματικά φορτισμένοι. Πράγματι, είναι δύσκολο να διατηρούμε συνεχώς μια συναισθηματική σταθερότητα και ηρεμία όταν τα παιδιά μας χρειάζεται να αποφορτιστούν και επιλέγουν να το κάνουν σε ένα ασφαλές πλαίσιο που είναι η οικογένειά τους, δηλαδή εμείς. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να το αναγνωρίζουμε και να επικοινωνούμε την ανάγκη μας να κάνουμε ένα βήμα πίσω. Αυτό δε σημαίνει παραίτηση αλλά αποτελεί επίσης τρόπο να δείξουμε έμπρακτα την ενσυναίσθηση στα παιδιά μας, αφού και εμείς οι ίδιοι ζητάμε την κατανόησή τους.

Η ενσυναίσθηση είναι ίσως άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη φύση. Θα λέγαμε ενδεχομένως ότι βρίσκεται στην καρδιά αυτού που σημαίνει άνθρωπος. Αποτελεί τη βάση για την ουσιαστική σύνδεση με τους άλλους ανθρώπους, τη δημιουργία και τη διατήρηση διαπροσωπικών σχέσεων, την αποτελεσματική επικοινωνία και την πρόληψη του εκφοβισμού όπως και άλλων μορφών βίας. Η καλλιέργειά της, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ξεκινάει από την πρώιμη παιδική ηλικία και το οικογενειακό περιβάλλον παίζει καθοριστικό ρόλο στην παροχή ερεθισμάτων που θα διευκολύνουν την ανάπτυξη δεξιοτήτων ενσυναίσθησης. Με αυτόν τον τρόπο τίθενται οι βάσεις για ένα παιδί, το οποίο βγαίνοντας από το ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον και μεταβαίνοντας σε άλλα πλαίσια, θα είναι σε θέση να αντιληφθεί τα συναισθήματα και τις σκέψεις των άλλων ανθρώπων, να συνδεθεί μαζί τους και να τους κατανοήσει, έχοντας παράλληλα σημαντικά εφόδια και για την ενήλική του ζωή.

Για τη δημιουργία του παρόντος αξιοποιήθηκαν περισσότερες από 20 επιστημονικές πηγές οι σημαντικότερες εκ των οποίων είναι Αμερικάνικη Ψυχολογική Εταιρεία, Mayo Clinic, Frontiers in Psychology Journal, Harvard University, UNICEF, PsychologyToday και άλλα Επιστημονικά Περιοδικά Ψυχολογίας.