Αμφίδρομη και σύνθετη η σχέση μεταξύ ψυχικής και σωματικής υγείας

Η σχέση μεταξύ ψυχικής και σωματικής υγείας είναι αμφίδρομη. Μάλιστα πολλές φορές κρύβεται σε υπόγειες διαδρομές. Σύμφωνα με τον διακεκριμένο ψυχίατρο Χαράλαμπο Τουλούμη, έξι στους δέκα ανθρώπους θα αντιμετωπίσουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους κάποια ψυχική διαταραχή. Επομένως, οι ψυχικές διαταραχές, όπως το γενικευμένο άγχος, η κοινωνική φοβία και η διαταραχή πανικού είναι πάρα πολύ συχνές. Ορισμένες αποτελούν διαταραχές της νεότητας, άλλες συνεπάγονται ανικανότητα, ενώ κάποιες είναι χρόνιες και υποτροπιάζουσες.

Οι πιο σοβαρές από αυτές, αν δεν αντιμετωπιστούν, μπορεί να επιφέρουν βλάβη σε κάποιες περιοχές του εγκεφάλου και, βέβαια, συνοδεύονται από σημαντικό κόστος για τους ασθενείς και τα πρόσωπα που τους φροντίζουν. Με τη βοήθεια του κ. Τουλούμη κατανοούμε καλύτερα τις ψυχικές ασθένειες και μαθαίνουμε περισσότερα για τη σύνδεσή τους με νοσήματα που αφορούν τη σωματική υγεία.

Μέχρι τώρα, κυρίαρχο δόγμα ότι ένα υγιές σώμα αποτελεί τη βάση για ένα υγιές πνεύμα. Τα τελευταία χρόνια όμως δημοσιεύονται μελέτες που εξετάζουν τη συσχέτιση ψυχικής και σωματικής υγείας από την άλλη πλευρά. Ποια είναι η άποψή σας; Πόσο σοβαρά πρέπει να λαμβάνουμε αυτή τη συσχέτιση;

Έχετε απόλυτο δίκιο ότι η σχέση αυτή είναι αμφίδρομη - αυτό είναι κατά βάση το θέμα της ψυχοσωματικής ιατρικής. Στην ψυχοσωματική ιατρική υπάρχουν δύο σχολές ερμηνείας αυτής της αμφίδρομης σχέσης που υπάρχει μεταξύ των σωματικών νοσημάτων και των ψυχικών διαταραχών.

Η πρώτη σχολή είναι εκείνη που αναφέρει ότι το στρες κινητοποιεί κάποιες διεργασίες στον οργανισμό και αυτές έχουν ως αποτέλεσμα κάποια σωματική νόσηση σε δεύτερο χρόνο.

Η δεύτερη σχολή είναι καθαρά ψυχαναλυτική. Αναφέρει ότι οι ψυχοσυγκρούσεις (όταν το προεγώ του ανθρώπου εδώ και τώρα επιζητεί ικανοποίηση για κάποια πράγματα τα οποία δεν είναι αποδεκτά δημιουργείται μία ψυχοσύγκρουση) παίρνουν τη μορφή ενός σωματικού συμπτώματος.

Μπορεί, όμως, να συμβεί και το αντίθετο. Ένα πρόβλημα στη σωματική μας υγεία μπορεί να επιβαρύνει την ψυχική. Για παράδειγμα, κάποιες κακοήθειες χαρακτηρίζονται από την εμφάνιση καταθλιπτικού τύπου συμπτωματολογίας. Επίσης, ένας οργανισμός ο οποίος βιώνει μία σοβαρή σωματική νόσο, όπως η ελκώδης κολίτιδα, η νόσος Crohn ή κάποια κακοήθεια, αντιλαμβάνεστε ότι, πέραν μιας αρχικής άρνησης, στην πορεία αποδέχεται τη διαδικασία και αυτό πάρα πολύ συχνά οδηγεί σε αγχώδεις και καταθλιπτικές αντιδράσεις. Αυτές δε, ενισχύουν τη διαδικασία αφού ξαναρίχνουν ακόμη περισσότερο την άμυνα του οργανισμού.

Μπορούν να προκύψουν συνέπειες στη σωματική υγεία από ζητήματα ψυχικής υγείας που δεν θεωρούνται τόσο σημαντικά - όπως το μακροχρόνιο στρες και, γενικότερα, το άγχος -  και τα οποία τείνουμε να αμελούμε;

Δυστυχώς, αυτές οι συνέπειες είναι πάρα πολλές. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η αντίδραση σε μία ψυχοπιεστική κατάσταση - στο στρες δηλαδή - είναι αρχικά σωτήρια. Όμως, το χρόνιο στρες είναι επιβλαβές.

Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν αντιμετωπίζει τα απειλητικά ερεθίσματα που είχε ένας πρωτόγονος άνθρωπος, έχει όμως πάρα πολλά μικρά στρεσογόνα συμβάντα στην καθημερινότητά του, τα οποία δημιουργούν τη διαδικασία της χρονίζουσας στρεσογόνας κατάστασης.

Ας το αναλύσουμε, όμως, λίγο περισσότερο ώστε να αντιληφθούμε τη σύνδεση: Σε τι συνίσταται η αντίδραση ενός ατόμου σε ένα στρεσογόνο συμβάν; Υπάρχει ένας μικρός πυρήνας μέσα στην εγκεφαλική ουσία που ονομάζεται αμυγδαλοειδής. Αυτός ο πυρήνας δέχεται τα ερεθίσματα - ότι υπάρχει δηλαδή κάτι που μας προκαλεί στρες στο περιβάλλον. Η σύνδεση αυτού του πυρήνα με πολλές περιοχές του εγκεφάλου δημιουργεί πάρα πολλά ακόλουθα. Καταρχάς, ο αμυγδαλοειδής πυρήνας - ή αμυγδαλή όπως αποκαλείται - συνδέεται με τον φλοιό του εγκεφάλου, γι’ αυτό και έχουμε αυτό το δυσάρεστο συναίσθημα όταν φοβόμαστε. Η αμυγδαλή συνδέεται με τον ιππόκαμπο – εδώ έχουμε ανάμνηση αυτής της έκθεσης σε ένα φοβογόνο αντικείμενο. Έτσι, αν βρεθούμε σε ανάλογη κατάσταση κινητοποιείται εκ νέου, χωρίς πολλές διεργασίες, αυτή η αντίδραση του φόβου. Η αμυγδαλή συνδέεται κομβικά με τον υποθάλαμο - μία απαραίτητη για την επιβίωση περιοχή του εγκεφάλου - και κατόπιν προκύπτει ένας «καταρράκτης συμβάντων» με άσχημα αποτελέσματα. Ο υποθάλαμος διεγείρει την υπόφυση, η υπόφυση διεγείρει τα επινεφρίδια - πιο συγκεκριμένα τον φλοιό των επινεφριδίων -, με αποτέλεσμα να έχουμε παραγωγή της κορτιζόλης. Η κορτιζόλη σε μία οξεία αντίδραση στρες είναι πάρα πολύ χρήσιμη, γιατί κινητοποιεί «καύσιμο» ώστε το σώμα μας να αντιδράσει είτε με πάλη είτε με φυγή. Ταυτόχρονα, όμως, επηρεάζει αρνητικά το ανοσοποιητικό σύστημα, κάτι που σε ένα βραχυπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα δεν έχει καμία συνέπεια, αλλά μακροπρόθεσμα έχει πολλές.

Μία άλλη καίρια σύνδεση που έχει η αμυγδαλή στο κεντρικό νευρικό σύστημα είναι με μία περιοχή που ονομάζεται υπομέλας τόπος. Η αμυγδαλή ερεθίζει τον υπομέλανα τόπο και αυτός, με τη σειρά του, διεγείρει το συμπαθητικό αυτόνομο νευρικό σύστημα. Αυτή η ενεργοποίηση του συμπαθητικού σκέλους στο αυτόνομο νευρικό σύστημα, όταν χρονίζει, είναι επιβλαβής. Αυξάνεται η αρτηριακή πίεση, το ενδεχόμενο να έχουμε κάποια διαταραχή στον καρδιακό ρυθμό ως συνέπεια της ταχυκαρδίας που πυροδοτεί ο στρεσογόνος παράγοντας και, βέβαια, σε δεύτερο χρόνο υπάρχει ο κίνδυνος να έχουμε μία στεφανιαία νόσο κ.λπ.

Μία ακόμη σύνδεση της αμυγδαλής είναι προς μία άλλη περιοχή του κεντρικού νευρικού συστήματος - πιο συγκεκριμένα στο εγκεφαλικό στέλεχος - που ονομάζεται φαιά ουσία γύρω από τον υδραγωγό του Sylvius. Αν αυτή η περιοχή ενεργοποιηθεί, έχουμε το αποτέλεσμα είτε να πολεμήσουμε τον ενδεχόμενο κίνδυνο που έχουμε απέναντί μας, είτε να το βάλουμε στα πόδια. Ταυτόχρονα όμως, κάποιες φορές αισθανόμαστε παγωμένοι μπροστά σε μία εξωτερική απειλή.

Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα μία διέγερση που, ναι μεν είναι χρήσιμη στην οξεία αντίδραση του στρες, είναι όμως πάρα πολύ επιβλαβής όταν υπάρχει χρόνια κινητοποίηση.

Μπορεί η κακή ψυχική υγεία ενός ανθρώπου να προκαλέσει σοβαρές σωματικές παθήσεις; Kαι ποιοι είναι οι παράγοντες που συντελούν σε αυτό;

Καταρχάς, πρέπει να σημειώσουμε ότι κάποια άτομα είναι πιο ευαίσθητα σε μία χρόνια στρεσογόνα κατάσταση. Η κληρονομικότητα είναι μία απάντηση στο γιατί μπορεί να συμβεί αυτό. Κάποιος που έχει κληρονομική προδιάθεση είναι πιο ευπαθής στο χρόνιο στρες. Κάτι άλλο που μπορεί να επηρεάσει είναι τα συμβάντα της ζωής που έχει αντιμετωπίσει κάποιος. Αν έχει κακοποιηθεί ή παραμεληθεί στην παιδική του ηλικία, αν είχε οποιοδήποτε τραυματικό συμβάν, όλα αυτά αυτό τον κάνουν πιο επιρρεπή. Γι’ αυτό και μιλάμε για κάποιες ευάλωτες ομάδες αναφορικά με αυτή τη διαδικασία. Άρα υπάρχει ένα ιδιοσυστασιακό σκέλος αναφορικά με την επίδραση που θα έχει το στρες πάνω στον οποιοδήποτε οργανισμό, αλλά εν τέλει, το χρόνιο στρες επηρεάζει όλα τα συστήματα.

Υπάρχουν συγκεκριμένες παθήσεις ψυχικής υγείας που συνδέονται ιδιαίτερα με προβλήματα σωματικής υγείας και, αν ναι, ποιες είναι αυτές;

Πρώτα απ’ όλα, επηρεάζει το μυοσκελετικό σύστημα, καθώς οι μύες εμφανίζουν μία σύσπαση και δημιουργείται μία ένταση στον μυϊκό ιστό, που μπορεί να φέρει και άλλες συνέπειες, όπως κεφαλαλγίες κ.ο.κ. Έπειτα επηρεάζεται το γαστρεντερικό, καθώς το άγχος δημιουργεί μία χάλαση στον σφιγκτήρα του οισοφάγου, άρα υπάρχει γαστρο-οισοφαγική παλινδρόμηση, με όποιο αποτέλεσμα έχει αυτή. Μία κακή ψυχική κατάσταση μπορεί να επηρεάσει τη σύσταση στην εντερική μας χλωρίδα - θα σας θυμίσω ότι το έντερο είναι ο δεύτερός μας εγκέφαλος. Τα άτομα τα οποία έχουν μία χρόνια στρεσογόνα κατάσταση μπορεί να εμφανίσουν προβλήματα όπως το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου και άλλες σοβαρότερες παθήσεις που αφορούν το γαστρεντερικό. Επηρεάζεται όμως και το αναπαραγωγικό, καθώς με το χρόνιο στρες πέφτει η παραγωγή της τεστοστερόνης, άρα και η σεξουαλική επιθυμία. Όσον αφορά τώρα το καρδιαγγειακό, πέραν του ότι μεταβάλλεται η αρτηριακή πίεση προς το χειρότερο, μεταβάλλονται οι σφίξεις, υπάρχει περιφερική αγγειοσύσπαση που αυξάνει τις αγγειακές αντιστάσεις, υπάρχουν και φλεγμονώδεις διεργασίες. Πρόκειται για μία άλλη υπόγεια διαδρομή που συνδέει το άγχος, την κατάθλιψη, το στρες με σωματικά νοσήματα, προδιαθέτοντας την ανάπτυξη, πέραν της αρτηριακής υπέρτασης και της αρρυθμίας, και για μία στεφανιαία νόσο, ενώ με τη φλεγμονώδη επίδραση στα αγγεία μπορεί να αυξηθεί ο κίνδυνος ακόμη και για ένα αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο.

Βλέπετε ότι σχεδόν κάθε ένα από τα συστήματα του οργανισμού επηρεάζεται αρνητικά από αυτή τη χρόνια στρεσογόνα κατάσταση, ενώ πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται για μία αμφίδρομη, πολυσύνθετη σχέση με διαφορετικού τύπου συνέπειες σε κάθε έναν. Αυτό στο οποίο πρέπει να δοθεί βαρύτητα ακόμη είναι το τι πρέπει να κάνει ο καθημερινός άνθρωπος για να αποφύγει αυτές τις στρεσογόνες καταστάσεις, διότι τα προβλήματα θα είναι πάντοτε συνυφασμένα με την ανθρώπινη πραγματικότητα.

Τι θα πρέπει, λοιπόν, να προσέχει κάποιος για να αποτρέψει την κλιμάκωση ήπιων προβλημάτων σε πιο σοβαρές καταστάσεις;

Υπάρχουν πρακτικά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε, ώστε να αμβλύνουμε τις συνέπειες που μπορεί να έχει μία απαιτητική καθημερινότητα στην ψυχική μας υγεία.

Κάτι σημαντικό που πρέπει να ακολουθούμε είναι μία κανονική, ισορροπημένη δίαιτα, την οποία μπορούμε να προσαρμόσουμε στις ανάγκες και τις προτιμήσεις μας. Θα πρέπει επίσης να έχουμε επάρκεια ύπνου - γύρω στις 8 ώρες το 24ωρο. Αν κάποιος δεν κοιμάται αρκετά, οι συνέπειες για την υγεία του μπορεί να είναι πολύ σοβαρές: κακό ανοσοποιητικό σύστημα, αυξημένος κίνδυνος για αρτηριακή πίεση, στεφανιαία νόσο, παχυσαρκία, ακόμη και γνωσιακά ελλείμματα.

Κάτι ακόμη που θα πρέπει να εντάξουμε στην καθημερινότητά μας είναι η άσκηση. Ο μέσος άνθρωπος χρειάζεται γύρω στις δύο με δυόμισι ώρες ζωηρό βάδισμα την εβδομάδα. Όσο και ας σας φαίνεται περίεργο, υπάρχουν συνδέσεις μεταξύ της άσκησης και της ψυχικής ευεξίας και της ευζωίας.

Κάτι άλλο που μπορεί να βοηθήσει είναι οι τεχνικές χαλάρωσης, ενώ είναι σημαντικό να βρίσκουμε ελεύθερο χρόνο στην καθημερινότητά μας, τον οποίο πρέπει να αφιερώνουμε στον εαυτό μας.

Ακόμη, να δημιουργούμε υγιείς φιλικές σχέσεις, να έχουμε κοινωνική ζωή ή να προσφέρουμε εθελοντική εργασία - όλα αυτά βοηθούν πολύ στην αποσυμπίεση από το χρόνιο στρες της καθημερινότητας. Φυσικά, είναι σημαντικό να κάνουμε πάντα ιεράρχηση στόχων. Συνήθως ο χρόνος μας είναι περιορισμένος και δεν χρειάζεται μέσα σ’ αυτόν να προσπαθούμε να κάνουμε πάρα πολλά πράγματα, απλά να επιλέγουμε ποια από αυτά που έχουμε να κάνουμε μας προσφέρουν κάτι ουσιαστικό. Και, βέβαια, στο τέλος της μέρας, αν βλέπουμε ότι δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε μόνοι μας μία κατάσταση, είναι καλό να ζητάμε βοήθεια.

Πού μπορεί να απευθυνθεί κάποιος που χρειάζεται άμεσα βοήθεια σε ζητήματα ψυχικής υγείας;

Αρχικά στους ιατρούς πρωτοβάθμιας περίθαλψης - ο πρώτος σταθμός θα έλεγα ότι πρέπει να βρίσκεται εκεί. Ο ιατρός πρωτοβάθμιας περίθαλψης βρίσκεται δίπλα στον καθένα, καθώς για πολλούς είναι πολύ πιο δύσκολο να αποδεχθούν, σε πρώτη φάση τουλάχιστον, το ότι πρέπει να επισκεφθούν έναν ειδικό. Από εκεί και πέρα, αν εντοπιστεί κάποιο πρόβλημα, θέλω να πιστεύω ότι οι ιατροί πρωτοβάθμιας περίθαλψης έχουν πλέον επαρκή γνώση ώστε να παραπέμψουν κάποιον, αν χρειαστεί, για μία ψυχιατρική εκτίμηση. Αξίζει να σημειώσουμε ότι στις ΗΠΑ, με το σύστημα υγείας που διαθέτει η χώρα, από τους ασθενείς με μείζονα κατάθλιψη περίπου το 62% είχαν προσφύγει αρχικά σε ιατρό πρωτοβάθμιας περίθαλψης και, στη συνέχεια, έγινε η παραπομπή σε ειδικούς ιατρούς.

Κάτι ακόμη που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι δεν είναι πάντοτε υποχρεωτικό να υπάρχει φαρμακευτική αντιμετώπιση σε ζητήματα ψυχικής υγείας. Θα έλεγε κανείς ότι, κατά κανόνα, οι ψυχικές διαταραχές αντιμετωπίζονται με έναν συνδυασμό και ψυχοφαρμακολογικών και ψυχοθεραπευτικών παρεμβάσεων, ανάλογα και με την περίπτωση.

Υπάρχουν συγκεκριμένοι τύποι θεραπείας που είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικοί για την αντιμετώπιση προβλημάτων ψυχικής υγείας που σχετίζονται με σωματικές παθήσεις;

Είμαι υπέρ της εξατομικευμένης παρέμβασης και είναι σημαντικό ο εκάστοτε ιατρός με τον ασθενή του να συνεργάζονται, με στόχο να λάβουν μία από κοινού θεραπευτική απόφαση. Η θεραπεία η οποία είναι αποδοτική είναι εκείνη που μπορεί να είναι κομμένη και ραμμένη στα μέτρα κάθε ασθενούς.

• Διαβάστε περισσότερα άρθρα και συνεντεύξεις γύρω από επίκαιρες θεματικές της πραγματικότητας, στην Ενότητα «Καινοτομία»

Διαβάστε περισσότερα θέματα ψυχικής υγείας και ευημερίας

• «Η ψυχική υγεία και ευεξία των παιδιών, στο πλαίσιο της οικογένειας», μία συνέντευξη με τη Δρ. Τζένη Σουμάκη
• «Ψυχική υγεία και εργασία», μία συνέντευξη με τη Δρ. Ευαγγελία Δεμερούτη
• «Ντροπαλά παιδιά. Μπορούμε να τα βοηθήσουμε να ανοίξουν τα φτερά τους;», μία συνέντευξη με τη Δρ. Τζένη Σουμάκη